موانع کمال نماز

در این بخش مى خواهیم موانعى را بر شماریم که در قبولى یا کمال نماز دخیل مى باشند و نمى گذارند که آثار واقعى نماز در زندگى نمازگزار ظاهر گردد. هر چند که در مباحث گذشته در این زمینه مطالبى گفته شد ولیکن به جهت اهمیت موضوع، موانع اصلى را به تفصیل در اینجا بیان مى نمائیم.

با سیر اجمالى در آیات و روایات چنین بدست مىآید که این موانع دو دستهاند ومىتوان آنها را به دو قسمت کاملاً جداگانه تقسیم بندى نمود. یک قسم از آنها جزء موانع درونى مى باشند که در حال اقامه نماز باید بدان توجه داشت و سعى در رفع آن نمود و قسم دیگر موانع بیرونى هستند که به عملکرد و رفتار نمازگزار بر مى گردد. قسم اوّل که عبارت بود از عدم حضورقلب، اکتفا به ظاهر نماز، سبک شمردن نماز و عدم مداومت در نماز، قبلاً بیان شد و امّا بخش دیگر آن که موانع بیرونى مى باشند بسیار

حائز اهمیت بوده که در این فصل به آنها پرداخته و سعى مى شود که با بضاعت اندک علمى توضیحاتى را در ذیل هر کدام، بیان نمائیم.

اهم آن موانع بیرونى عبارتند از:

1 ـ شرب خمر

نوشیدن خمر و هر ماده اى که زوال عقل را در پى داشته باشد و یا انسان را از حالت تعادل خارج نماید موجب نقص عبادات و عدم قبولى نماز مى شود. خداوند در چند جاى قرآن کریم انسانهاى مست را از نماز خواندن نهى فرموده است. در سوره مبارکه نساء آیه 43 فرموده: یا ایها الذین آمنوا لاتقربوا الصلاه وانتم سکارى. «اى کسانى که ایمان آورده اید در حالیکه مست هستید به نماز نزدیک نشوید».

یعنى فرد مست نمازش مقبول حق نبوده و داراى اثر نیست چونکه او نمى داند در حال نماز چه مى گوید و با چه کسى در حال راز و نیاز است.

اصولاً افراد مست نه تنها نمازشان در درگاه حق آثار کمال را دارا نیست بلکه سایر عبادات و اعمال دینى شان با اشکال مواجه است. چون کسانى که به نهى الهى و معصیت خداوند تن مى دهند تمایلى به واجبات و تعالیم دینى ندارند و تدریجاً از یاد خداوند غافل مى گردند و شیطان ذکر و یاد خداوند را از قلبشان بیرون مى برد. چنانچه در قرآن فرموده است: انّما یرید الشیطان اَنْ یُوقع بینکم العداوة والبغضاء فى الخمر والمیسر ویصدکم عن ذکر الله و عن الصلاه فهل انتم منتهون.

«شیطان مىخواهد در میان شما به وسیله شراب و قمار، عداوت ایجاد کرده و شما

را از ذکر خدا و نماز بازدارد آیا (با این همه زیان و فساد و با این نهى اکید) خوددارى خواهید کرد؟»(1).

در شدّت مذمّت نوشیدن شراب امام باقر(علیه السلام) فرموده اند: «کسى که شراب بنوشد و مست گردد تا چهل روز نمازش قبول نیست پس اگر نمازى را که در این روزها ترک کند عقاب و کیفرى چند برابر خواهد داشت»(2).

از ظاهر کلام امام پیداست که مراد از عدم قبول نماز در حال مستى، عدم کمال است یعنى اینکه نماز قبول واقع مى شود ولى شرط کمال را دارا نمى باشد. چون فرموده اند که اگر نماز نخواند عقاب او چند برابر است و این سخن بدان معناست که نوشیدن شراب یک معصیت است که عذاب و عقاب خود را دارد و ترک نماز معصیت دیگر که عذاب جداگانه اى دارد.

پس اگر از نماز در حال مستى نهى شده بخاطر آن است که اقامه نماز در چنین حالتى تأثیر ندارد و آثار کمال بر او مترتب نمى گردد. چنانچه در روایت دیگر از امام باقر(علیه السلام) رسیده است که فرمودند:

«گناهى بدتر از شرب خمر نیست و شرابخوار در حال مستى نماز واجب را رها و با مادر و خواهر و دخترش همبستر مى شود زیرا او در آن حال اندیشه خود را از دست داده است»(3).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مبارکه مائده، آیه 91.

2 ـ ثواب الاعمال، ص551.

3 ـ وسائل الشیعه، ج17 ص250.

و شاید به خاطر شدّت حرمت و نجاست خمر باشد که بسیارى از فقها فتوا داده اند به اینکه اگر بر کسى عطش و تشنگى فشار آورد و جز شراب، هیچ نوشیدنى در دسترس نداشته باشد که عطش خویش را برطرف سازد. نوشیدن بول انسانى بر شراب ترجیح دارد.

بنابر این انسان شراب خوار، اگر اهل نماز هم باشد نباید مترصد این باشد که آثار نماز در زندگیش ظاهر گردد.

2 ـ خوددارى از بول در حال نماز

از جمله عواملى که موجب عدم کمال نماز است و باعث مى شود که نماز در روح نمازگزار اثر نبخشیده و تأثیر تکاملى نداشته باشد خوددارى از بول و باد معده است. چنانچه در رساله هاى عملیه مراجع تقلید آن را از مکروهات در نماز دانسته اند یعنى بهتر است که در این حالت فرد قیام به نماز نکند. در روایتى از امام صادق(علیه السلام) وارد شده است که فرمودهاند: لا صلاةَ لحاقِن وَلا حاقب. «کسى که در حال خوددارى از بول یا باد معده نماز بخواند نمازش کامل نیست»(1).

البته این شاید بدان جهت باشد که شخص نمازگزار در چنین حالتى فاقد تمرکز حواس بوده و به فکر نمازش نیست. کسى که در حال عمل عبادى توجه بدان نداشته باشد و نداند که مشغول چه کارى مى باشد مسلّم است که آثار و نتایج آن را نیز نخواهد دید.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحجة البیضاء، ج1 ص254.

3 ـ پرخورى باعث کسالت از اقامه نماز است

درباره پرخورى، در دین اسلام مذمّتهاى زیادى رفته است. پرخوردن مضرات بسیارى در پى دارد که یکى از آنها، زیان به عبادت و نماز است. کسى که با شکم پر قیام به نماز نماید از نمازش چندان بهره اى نمى برد و نمازش به او سودى نمى بخشد چون بدون نشاط و شادابى بلکه با کسالت و بى حالى به خداوند توجه کرده است و چنین شخصى از عبادتش چندان طرْفى نبندد و به عمق و حقیقت عبادت نرسد به همین خاطر او را در ملکوت آسمانها راهى نیست چنانچه ابن عباس از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) روایت کرد که فرمودند: لایدْخُل ملکوت السماءِ مَنْ مَلاء بَطنُهُ. «کسى که شکمش پر باشد وارد ملکوت آسمان نشود»(1).

حکیمى گفته است که علم و حکمت را در گرسنگى نهادهاند و جهل و معصیت را در سیرى و انسانهاى مؤمن در دین و دنیا سودمندتر از گرسنگى ندیده اند و طالب آخرت را چیزى زیانکارتر از پرخوردن نباشد.

ابوطالب مکى گوید: مَثَل شکم مَثَل طبل است آواز آن به این خوش است که سبک و تنگ و تهى است پس چون شکم خالى باشد تلاوت خوشتر و قیام براى خدا طولانى تر و خواب اندک باشد.

ظاهراً روایت از معصوم است که فرموده اند: اوّل بدعتى که پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) گذاشته شد سیرى بود و چون شکم مردمان سیر شد نفس

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احیاء العلوم، ج3 ص171.

آنها سرکشى کرده و به سوى دنیا متمایل شد(1).

در کم خورى منافعى نهفته است که در پرخورى هیچ یک از آن منافع وجود ندارد. دورى از خداوند، کسالت در عبادت، مردن دل، قساوت قلب، پلیدى باطن و بیمارى جسم همه از آثار زیانبار پرخورى است که بر هر عاقل و عالمى شایسته است از آن بپرهیزد تا این همه ضرر و زیان را متوجه خود نسازد. از رسولخاتم(صلى الله علیه وآله وسلم) روایت است که: الفکر نصفُ العبادةِ وقلّةُ الطعامِ هِىَ العبادةُ. «تفکر نصف عبادت است و کم خورى عبادت است»(2).

و کلام گوهر بار على(علیه السلام) این است که: «از پرخورى دورى کنید که موجب قساوت قلب و باعث کسالت از اقامه نماز و سبب تباهى بدن است»(3). و مى دانیم که نماز با کسالت نماز منافقان است نه مؤمنان(4).

4 ـ ریا و خودنمایى در نماز

قبلاً به این نکته اشاره شد که شرط کمال و صحت نماز، حضور قلب و اخلاص است و آن کس که شائبه ریا در نمازش باشد، نماز او مقبول حق قرار نمى گیرد. چون اقامه چنین نمازى براى خدا نخواهد بود و هر عملى که اغراض و اهداف غیر الهى در آن باشد در راستاى همان هدف پذیرفته است. امّا نزد بارگاه الهى پذیرشى براى آن نیست در حدیث از امام

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احیاء العلوم، ج3 ص171.

2 ـ احیاء العلوم، ج3 ص171.

3 ـ غرر الحکم، ص80.

4 ـ سوره مبارکه نساء، آیه 142. و سوره مبارکه توبه، آیه 54.

صادق(علیه السلام) رسیده است که فرمودند: «چون روز قیامت فرارسد بندهاى را مىآورند که اهل نماز بوده و خود نیز چنین ادعا مىکند به وى مىگویند: تو بدان جهت نمازگزاردى که تو را مدح و ستایش کنند پس به ملائکه دستور مى رسد او را به سوى آتش ببرند»(1).

چون نماز فرمان الهى است و نشانه ستایش عبد به معبود مى باشد اگر براى غیر خالق و معبود اقامه گردد خود نوعى شرک نیز محسوب مى شود چون عملى که باید براى خدا انجام گیرد در غایت و هدف آن غیر خدا هم دخیل بوده است. و حتى اگر غیر خدا نبود آن عمل انجام نمى گرفت و به همین خاطر نمازگزارى که نمازش را براى نشان دادن خود به مردم و یا ستایش و مدح دیگران اقامه نماید مشرک تلقى شده است. چنانچه پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) فرموده اند: مَنْ صلّى صلاةً یُرائى بها فَقَدْ اَشْرک. «کسى که براى خود نمایى نماز بخواند مشرک است»(2).نه تنها ریاء در حال نماز شرک به خداست بلکه ریا و خودنمایى در هر عملى شرک محسوب مى گردد چون هر نوع ریا و خود نمائى داراى دو جهت است که هر دو جهت آن منجر به شرک مى شود. ریا یا بدان معنى مىباشد که انسان شأن و عظمت الهى را چنان کوچک نموده که در عرض مخلوقات او قرار داده و یا بدان معناست که خود یا دیگران را به عظمت خالق بالا برده است.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار، ج62 ص301.

2 ـ بحار الانوار، ج67 ص222.

«روزهاى که مانع انجام نماز مى شود نگیر چرا که در پیشگاه خداوند نماز بهتر از روزه است»(1).

پس این خدعه و فریب هواى نفس است که گوید: خدا از حق خویش مى گذرد پس سعى کن از امور ظاهرى غافل نشوى، اگر نماز را ترک کردى باکى نیست به دستگیرى خلق اهتمام و تلاش کن که رضاى الهى در همین است. باید بدانیم که اینگونه افکار، قطاع الطریق راه وصول به کمال بوده و انجام مستحبات در عقبه واجبات موجب تدارک و زمینه صعود به کمال و سعادت است.

9 ـ عاق والدین مانع کمال نماز

در اکرام و احترام به والدین و حرمت نهادن به مقام والاى پدر و مادر در اسلام و قرآن تأکیدات زیادى شده است. در روایات وارد شده است که یکى از گناهانى که در دنیا اثر خود را باقى مىگذارد و علاوه بر عذاب اخروى آثار و عقاب دنیوى بر آن مترتب مى شود. معصیت و گناه عاق

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرک الوسائل، ج2 ص43.

والدین است. یعنى اگر فرزند، کارى کند که مورد لعن و نفرین پدر و مادر واقع شود خداوند علاوه بر عذاب دوزخ او را در همین دنیا عذاب مى کند. در آیاتى از قرآن کریم تصریح و تأکید شده که به پدر و مادر احسان و نیکى نموده و آنها را از خود نرنجانید. در پنج آیه از آیات قرآن کریم به این نکته اشاره شده است که در چهار آیه احسان به والدین را در کنار شرک نورزیدن به خداوند آورده است. شاید جهت آن این باشد که اهانت و بى احترامى فرزند نسبت به پدر و مادر نوعى شرک به خدا محسوب گردد.

در یکى از این آیات، توحید به ذات ربوبى (عدم شرک به خداوند) احسان و نیکى به والدین و اقامه نماز جزء پیمانها و عهدهایى است که خداوند از بندگانش گرفته است. در این آیه خداوند خطاب به مسلمانان مىفرماید ما این میثاق را از بنى اسرائیل گرفتیم ولى آنان عهد شکنى نمودند و نتیجه پیمان شکنى خود را دیدند پس شما سعى کنید که مثل آنان نباشید خطاب آیه در قرآن کریم چنین است که مى فرماید:

وَاِذْا اَخَذْنا میثاق بنى اسرائیل لاتعبدون الاّ الله وبالوالدین احساناً وذى القربى والیتامى والمساکین وقولوا للناس حُسْناً واقیموا الصلاة وآتوا الزکاةَ ثمّ تولیتم الاّ قلیلاً منکم وانتم معرضون.

و (به یاد آورید) زمانى را که از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکى کنید و با مردم به خوبى سخن بگوئید، نماز را بر پا دارید و زکات بدهید سپس (با اینکه پیمان

و عهد بسته بودید) همه شما جز عده کمى سر پیچى کردید، و از پیمان خود روى برگرداندید»(1).

اهمیت احترام به پدر و مادر تا بدان حد است که خداوند سپاس و شکر گزارى به آنها را در مرتبه سپاس به نعمتهاى الهى دانسته است با توجه به اینکه نعمتهاى الهى قابل شمارش نیست.

در سوره لقمان فرموده است: اَنِ اشکر لى و لوالدیک «اینکه مرا و پدر و مادرت را شکر نمائى»(2).

از آیات و روایات چنین استفاده مى شود که کمترین بى احترامى در مقابل پدر و مادر معصیت و گناه به حساب مى آید و اهانت و تحقیر فرزند در مقابل آنان موجب انحراف فرزند از تعالیم دین خواهد شد و امّا در خصوص پیوند و رابطه نماز با این مسأله باید گفت که نماز شخصى که کنیه و بغض پدر و مادر را در دل داشته باشد اثر بخش نبوده و شرط کمال را دارا نخواهد بود.

از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) منقول است که فرمودند: لایقبل اللهُ صلاةَ العاقّ. «نماز کسى که مورد عاق (نفرین) والدین واقع شده باشد قبول نیست»(3).

و نیز از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: مَنْ نظر الى ابویه نظر ماقت وهما ظالمان له لم یقبل الله له صلاةً.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مبارکه بقره، آیه 83.

2 ـ سوره مبارکه لقمان، آیه 14.

3 ـ مستدرک الوسائل، ج13 ص332.

«هرکس با چشم بغض و کینه به پدر و مادر خود که به وى ستم کرده اند نگاه کند نمازش در پیشگاه الهى قبول نیست»(1).

این در حالى است که در مقابل روایات مذکور، اخبار و احادیثى داریم که نگاه محبت آمیز و مهربانانه فرزند به چهره پدر و مادر را عبادت دانسته اند.

پس اگر جوان مؤمنى این مانع را در زندگى خود داشت سعى نماید که آن را رفع نماید و به هر طریقى ممکن (ولو اینکه از جانب پدر و مادر ظلم و ستمى به او شده باشد) رضایت آنان را نسبت به خود جلب نماید. براى اینکه رضاى الهى در رضاى پدر و مادر نهفته است. چنانچه پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)فرمودند:

رضى الله مَعَ رضى الوالدین. «رضاى خدا از رضاى پدر و مادر است»(2).

پس کسى که عاق والدین باشد نه در دنیا خیر مى بیند و نه در آخرت و روایت از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) است که:

«بوى بهشت از هزار ساله راه شنیده مى شود و با وجود این نمى شنود آن را کسى که عاق والدین باشد»(3).

و در روایت دیگر فرمودهاند: «جمیع مسلمین مرا خواهند دید مگر عاق والدین و شراب خوار و کسى که نام مرا بشنود و صلوات نفرستد»(4).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرک الوسائل، ج13 ص332.

2 ـ بحار الانوار، ج74 ص80.

3 ـ جامع السعادات، ج2 ص257.

4 ـ معراج السعاده، ص408.